Archeologie bronzu (ABR)

 

Vyučující: PhDr. Luboš Jiráň, CSc.

Obsah: Přednášky nastíní problémové okruhy, na jejichž řešení se v současné době orientuje rozhodující většina výzkumných projektů zabývajících se obdobím staršího období kovů v Evropě a středomořské oblasti. Budou charakterizovány obecné determinanty bronzové epochy, její časové a teritoriální disproporce i společné rysy. Zvláštní pozornost bude věnována otázkám objevení a osvojení matalurgických procesů, těžby surovin a technologické úrovni jejich následného zpracování. Budou osvětleny jednotlivé metalurgické techniky a metodologie výzkumu pravěkých metalurgických aktivit. Dále bude presentována problematika obchodu se surovinou i hotovými výrobky, fenomén depotů a také tvarová a typová skladba bronzové produkce v jednotlivých úsecích doby bronzové.

 

Doporučená literatura:

Čujanová-Jílková, E. 1975: Zlaté předměty v hrobech  českofalcké mohylové kultury - Gegenstände aus Gold in  Gräbern der böhmisch-oberpfälzischen Hügelgräberkultur,  Památky archeologické 66,74-132.

Hásek, I. 1979: Nástin problematiky těžby a využívání zlata  v evropském a českém pravěku - Zur Promlematik der  Gewinnung von Gold in der Vorzeit Europas und Böhmens,  Časopis Národního muzea 148,1-32.

Kytlicová, O. 1988a: K sociální struktuře kultury  popelnicových polí - Zur sozialen Struktur der  Urnenfelderkultur, Památky archeologické 79,342-389.

Borkovskyj, I. 1934-1935: Tři hromadné nálezy bronzů z Podkarpatské Rusi ‑ Drei

Bronzeverwahrfunde aus Podkarpatská Rus, Památky ar­cheologické 40, 99‑103.

Domečka,L. 1931: Hromadný nález bronzů ve Svinárkách, PA XXXVII,93‑4.

Domečka,L. 1933: Hromadný nález bronzů ve Slezském Předměstí ‑ Ein Depotfund aus dem Slezské Předměstí, PA XXXIX,68, tab. 1.

Hrala, J. 1966: Projevy stykù knovízské oblasti s jihovýchodem. (Hromadný nález bronzù z Kamýka nad Vltavou) ‑ Äusserung der Beziehungen des Knovízer Kulturgebietes zum Südosten. (Bronzefund aus Kamýk nad Vltavou), Archeologické rozhledy 18, 6‑12, 17‑18.

Jiráň, L. 1998: Bemerkungen zur Grabausstattung der Milavečer Kultur; sborník Archäologische Arbeitsgemeinschaft Ostbayern/ West- und Südböhmen, 7. Treffen,  166-176, Landau an der Isar.

Kytlicová, O. 1955: Hromadný nález bronzů ze Starého Sedla (okr. Milevsko), Památky archeologické 46, 52- 72, obr. 1-4, 7:3.

Kytlicová, O. 1959: Příspěvek k otázce bronzových tepaných nádob z mladší a pozdní doby bronzové - Ein Beitrag             zum Problem der getriebenen Bronzegefäße aus der jüngeren und späten Bronzezeit, Památky archeologické 50, 120-157.

Kytlicová, O. 1960: Sekerky s rovným lištovitým schůdkem v  českých nálezech bronzů - Die Absatzbeile mit gerader             Rast in den böhmischen Bronzefunden. In: Acta Universitatis Carolinae, Philosophica et Historica 3/59,  129-138, Praha.

Kytlicová, O. 1964: K časovému zařazení depotů horizontu Plzeň  - Jíkalka - Zur Zeitstellung der Depotfunde des Horizonts  Plzeň - Jíkalka, Archeologické rozhledy 16, 516-556,  562-563.

Kytlicová, O. 1967: Die Beziehungen der jung- und spätbronzezeitlichen Hortfunde südwärts und nordwärts des Erzgebirges, Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege 16/17, 139-177.

Kytlicová, O. 1986: Der Schild und der Depotfund aus Plzeň -  Jíkalka - Štít a depot z Plzně - Jíkalky, Památky  archeologické 77, 413-454.

Kytlicová, O. 1991: Die Bronzegefäße in Böhmen (mit einem Anhang von A. Siegfried-Weiss) (PBF II/12). Stuttgart.

Lískovec, F.1950: Poklad knovízských bronzů u Starého Sedla u Milevska, Obzor prehistorický 14, 387-388.

Michálek, J. 1979: West‑ und Ostböhmische Funde in Wien. Výzkumy v Čechách, Suppl. Praha.

Moucha, V. 1974: Starobronzový hromadný nález ze Starého Bydžova - Ein altbronzezeitlicher Hortfund  aus Starý Bydžov in  Nordostböhmen, Památky archeologické 65, 241-275.

Novotná, M.1980: Die Nadeln in der Slowakei (PBF XIII/6). München.

Píč,J.L. 1896-1897: Hromadný nález bronzů u Jenšovic, Památky arche­ologické 17, 693‑702, tab. LXXXII.

Pokorný, V. 1887, 1888: Hromadný nález bronzových artefaktů na Stráži u Radětic, Památky archaeologické a místopisné 14 (1887-1889), 149-156, 455-457, tab. II.

Richlý, H. 1894: Die Bronzezeit in Böhmen. Wien.

Říhovský,  J.1972: Die Messer in Mähren und dem Ostalpengebiet (PBF VII/1). München.

Říhovský, J. 1979: Die Nadeln in Mähren und dem Ostalpengebiet (PBF XIII/5). München.

Salaš, M. 1995: Polešovický poklad z mladší doby bronzové. In:  Čoupek, J. - Habartová, R. - Pojsl, M. - Snášil, R.: Polešovice 1595 - 1995, 400 let od povýšení na městečko,  47-49. Velehrad.

Schmidt, V. 1893: Hromadný nález bronzů u Minic, Památky  archaeologické a místopisné 16 (1893-1895), 137-142, tab.  XI.

Smolík, J.  1878: O bronzových srpech, nalezených v Čechách, Památky archaeologické a místopisné 11 (1878-1881),             253-262, tab. XII.

Smolík, J. 1878-1881: Z hrobů u Brozánek pod Mělníkem, PA XI, 68‑74.

Smolík, J. 1878-1881: O bronzových mečích a dýkách, nalézaných v Čechách  PA XI, 145 a násl.

Smolík, J.  1881:  O bronzových pálstavech a celtech nalezených v Čechách, Památky archaeologické a místopisné 11(1878-1881), 495-510, tab. XXI-XXII.

Smolík, J. 1883: Hromadné nálezy v Čechách (I. Hromadný nález u Čepů), Památky archaeologické a místopisné 12 (1882-1884), 439-442, tab. XIX:12-21a .

 

Seznam literatury – archeometalurgie

Bamberger, M.  1985:  The working conditions of the ancient copper smelting process, in:  Craddock, P.T. - Hughes,  M.J. (eds.): Furnances and Smelting Technology in Antiquity. British Museum Occasional Papers No 48, 151-158.

Bamberger, M. - Winzierz, P. - Bachmann, H-G. - Rothenberg, B. 1986: Ancient smelting of oxide copper orres, Metall. Internationale Zeitschrift für Technik  und Wirtschaft, 11, 1166-1176.

Bertin, P. 1975: Principles nad practice of X-ray spectrometric analysis. New York - London.

Bigot, B. - Bourghis, J. 1987:  Analyses metallurgiques des bronzes gaulois des necropoles du Mont Trote et des Rouliers (Ardennes). In: Rozoy, J.G.: Les Celtes en Champagne. (Les Ardennes au second Age du Fer: le Mont Troté, les Roulieres). Memoires de la Societe archeologique Champenoise 4, 304-310.

Böhne, C. 1968:  Über  die Kupferverhüttung der Bronzezeit, Archaeologia Austriaca 44,  276-277.

Bouzek, J. - Koutecký, D. - Simon, K. 1989:  Tin and prehistoric mining in the Erzgebirge: some new evidence, Oxford Journal of Archaeology 8,  2, 203-212.

Budd, P.D. 1992: Alloying and metalworking in the Copper Age of the Copper Age of Central Europe, Bulletin of the Metals Museum 17, 3-14.

Craddock, P.T. 1986: The Metallurgy and Composition of Etruscan Bronze, Studi Etruschi 52, 1984 (Serie III), 211-271.

Čujanová, E. - Prokop,R.. 1968: Měděná ložiska v západních Čechách jako možný zdroj suroviny v době bronzové - Kupfererzlager in Westböhmen als die vermutliche Rohstoffquelle in der Bronzezeit, Archeologické rozhledy             20, 312-329.

Eibner, C. 1992:  Der Kupferbergbau in  den Österreichischen Alpen in der Urzeit, Archäologie Österreichs 3/1, 12-16.

Frána J., Maštalka A., Jiráň L., Moucha V. 1992: XRF and INAA studies of composition of prehistoric bronzes from Bohemia. Acta of conference on instrumental activation analysis, IAA 92, 31-33. Klučenice.

Frána, J.- Jiráň, L.- Maštalka, A.- Moucha, V. 1995: Artifacts of copper and copper alloys in prehistoric Bohemia from the view­point of analyses of element composition, Památky archeologické - Supplementum 3., 127-296.

Frána, J, - Jiráň, L 1996: Die Ergebnisse der Metallanalysen ausgewählter Gegenstende aus dem Depotfund von Sippbachzell, in: Höglinger, P. 1996: Der spätbronzezeitliche Depotfund von Sipbachzell/OÖ, Linzer archäologischen Forschungen - Sonderheft XVI, 98-108. Linz.

Frána, J. -  Jiráň, L.  -  Moucha, V. -  Sankot, P 1997: Artifacts of copper and copper alloys in prehistoric Bohemia from the viewpoint of analyses of element composition  II.  Památky archeologické - Supplementum 8. Praha.

Frána, J - Jiráň , L. 1998: Vorgeschichtliche Erzeugnisse aus Kupfer und dessen Legierungen in Böhmen aus dem Aspekt der Analysen der Elementenzusammensetzung, Actes du colloque international „Bronze 96“,  Tome I (session de Neuchatel) 215-221. Paris.

Hapml, F. 1953: Kupfererzbergbau im südöstlichen Niederösterreich, Archaeologia Austriaca 13, 47-72.

Höglinger, P. 1996: Der spätbronzezeitliche Depotfund von Sipbachzell/OÖ., Linzer archäologische Forschungen - Sonderheft 16, 98-108. Linz.

Christoforidis, A. - Pernicka, E. - Schickler, H. 1988: Ostalpine Kupferlagerstätten und  ihre Bedeutung für die prähistorische Metallgewinnung in Mitteleuropa, Jahrbuch Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz, 35, 533-536.

Jareš, J. 1950:  Metalurgie neželezných kovů. Praha.

Jiráň, L. 1995: Produkce bronzových nožů v Čechách - příspě­vek k problematice specializované výroby - - The             manufacture of bronze knives in Bohemia. A contribution to the problems of specialized production, Archeologické rozhledy 47,587-595.

Jiráň, L. 1996: Urnenfelderzeitliche Metallindustrie in West­böhmen, sborník: Archäologische Arbeitsgemeinschaft Ostbayern/ West- und Südböhmen, 5.Treffen, 153-158, Sulzbach-Rosenberg.

Jiráň, L.  1997: Konstiutionsprozeß  der Urnenfelderkulturen Böhmens - die ungenutzte Indizien in den archäologischen Quellen, sborník: Beiträge zur Deutung der bronzezeitlichen Grabfunde in Mitteleuropa, 183-191.  Krakow.

Jiráň, L. 1999: Die Frage nach Rohstoffqellen der urnenfederzeitlichen Bronzeproduktion in Böhmen; sborník Archäologische Arbeitsgemeinschaft Ostbayern/ West- und Südböhmen, 9. Treffen,  61-67, in Neukirchen b. Hl. Blut.

Lachance, G.R. - Claisse, F. 1995: Quantitative X-ray fluorescence analysis, Theory and application, J.Wiley & Sons, Chichester.

Leger, F. 1888: Nález pálstavů pod „Tamachovem“, Památky archaeologické a místopisné 14 (1887-1889), 259-261.

Lutz, J. - Pernicka, E. 1996: Energy dispersive X-ray fluorescence analysis of ancient copper alloys: empirical values             for precision and accuracy, Archaeometry 38, 2, 313-323.

McKerrell, H. - Tylecote, R.F. 1972: The working of copper-arsenic alloys in the Early Bronze Age and the effect on the determination of provenance, Proceedings of the Prehistoric Society 38, 209-218.

Mozsolics, A. 1973:  Bronze- und Goldfunde des Karpatenbeckens. Depotfundhorizonte von Forró und Opályi. Budapest.

Schulz, H.D. 1983: Zuordnung von Kupfermetall zum Ausgangerz. Möglichkeiten und Grenzen der Methode, Prähistorische Zeitschrift 58, 1-14.

Strahm, Ch. 1990: Die Einführung der Metallurgie in  Mitteleuropa - Impulse für lokale Erzgewinnung, Freiburger Universitätsblatter 109, 43-57.

Rychner, V. - Kläntschi, N. 1995: Arsenic, nickel et antimoine. Une approche de la metallurgie du Bronze moyen et  final en Suisse par l’analyse spectrometrique. Cahiers arch.romande I-II, 63-64.

Salaš, M.1985: Metalurgická výroba na výšinném sídlišti z doby bronzové u Blučiny - Metallurgische Erzeugung auf  der bronzezeitlichen Höhensiedlung bei Blučina, Časopis Moravského muzea - vědy společenské, 70,  37-56.

Salaš M. - Stránský K. - Winkler Z. 1993: Příspěvek ke studiu měděných slitků doby popelnicových polí na Moravě  (Ein Beitrag zum Studium der Urnenfelderzeitlichen Gusskuchen in Mähren), Acta musei moraviae 78, 59-73.

Sangmeister, E. 1973: Die Bronzen des Hortfundhorizontes von Opályi. Ergebnisse der Spektralanalytischen Untersuchungen, 215-249.  In: Mozsolics, A. 1973:  Bronze- und Goldfunde des Karpatenbeckens. Depotfundhorizonte von Forró und Opályi. Budapest.

Teržan,  B. et al.  1995:  Hoards and Individual Metal Finds from the Eneolithic and Bronze Ages in Slovenia, I.- II. Ljubljana.

Trampuž-Orel,  N. 1996: Spectrometric Research of the Late Bronze Age Hoard Finds. In: Teržan B. (edit.),  Hoards             and Individual Metal Finds from the Eneolithic and Bronze Age in Slovenia II, 165-242, Narodni muzej,             Ljubljana.

Tylecote R.F. 1976a: A history of Metallurgy; The Metals Society, London.

Tylecote R.F. 1976b: Properties of Copper Ingots of Late Bronze Age Type, Archaeologia Austriaca, Beiheft 14, 157-172.

Vaněček, M. (Editor) - Kužvart,M. - Mísař,Z. - Patočka,F. - Pertold,Z. - Pouba,Z. 1995: Nerostné suroviny světa - Raw materials of the world. Praha.

Zimmermann, U. 1993: Urgeschichtlicher Metallbergbau in Mitteleuropa, Alter Bergbau in Deutschland, Archäologie in Deutschland , Sonderheft, 48-54.

 

Další  zájmu hodná literatura – alpská oblast

Doonan , R.  - Klemm, S. -  Ottaway, B.S. - Sperl, G. 1994:  The Bronze Age metallurgical  process at site S1, Ramsau, Austria, Archaeometry  ´94. Ankara 1994.

Eibner,C. 1972: Mitterberg-Grabung 1971; Der Anschnitt 24, 2, 3-15

Eibner , C. 1974: Mitterberg-Grabung 1972; Der Anschnitt 24, 2, 14-22

Eibner, C 1982: Kupfererzbergbau in Österreichs Alpen, in: Hänsel, B. (ed.): Südosteuropa zwischen 1600 und 1000 v. Chr., Prähistorische Archäologie in Südosteuropa, Band 1, 399-408.

Eibner-Persy, A. - Eibner, C. 1970: Erste Großgrabung auf dem bronzezeitlichen Bergbaugelände von Miterrberg, Der Anschnitt 5, 12-19.

Gale, D. - Ottaway, B.S.  1990: An early mining site in the Mitterberg ore region of Austria, in: Crew, P. - Crew, S (eds.): Early Mining in  the British Isles, Proceedings of  the Early Mining Workshop  Plas Tan y Bwlch, Snowdonia, National Park Study Centre, Occasional Paper 1, 36-38.

Klose, E. 1918:  Die prähistorischen Funde vom Mitterberg bei Bischofshofen im städtischen Museum Carolino Augusteum zu Salzburg und zwei prähistorische             Schmelzöfen aud dem Mitterberge, in: G. Kyrle (ed.): Urgeschichte des Kronlandes Salzburg, Österreichische Kunsttopografie 17, Wien, 1-40

Lippert, A. 1992: Der Götschenberg  bei Bischofshofen. Österreichische Akademie der Wissenschaften. Wien.

Moesta, H.  1992:  Bericht  über die Untersuchungen einiger metallurgisch relevanter Fundstücke vom Götschenberg  aus der Grabung  Lippert, in: Lippert, A. : Der Götschenberg  bei Bischofshofen.143-156.

Pausweg, F. 1976: Die Bedeutung  der Ur- und Frühgeschichtsforschung für die Lagerstättänkunde am Beispiel des Kupfererzbergbaus Mitterberg bei Mühlbach am Höchkönig, Salzburg, in: Festschrift Richard Pittioni 125-129

Pittioni, R. 1954: Die Urgeschichte des österreichischen Raumes. Wien

Pittioni, R. 1957:  Urzeitlicher Bergbau auf Kupfererz und Spurenanalyse, Beiträge zum Problem der Relation Lagerstätte - Fertig-Objekt, Archaeologia Austriaca Beiheft 1, 30 ff.

Pittioni, R. 1964:  Ergebnisse und Probleme des urzeitlichen Metallhandels. Österreichische Akademie der Wissenschaften  Wien.

Preßlinger , H. - Eibner, C. - Sperl, G. 1980:  Ergebnisse der Erforschung urnenfelderzeitlicher  Kupfermetallurgie im Paltental, Berg- und  Hüttenmännische Monatshefte. Wien 125, 131-142.

Preßlinger, H.  1987:  Montanarchäologie im Paltental, Da Schau Her. Liezen, 8, 6-10.

Preßlinger, H. - Eibner, C.  1983: Die urzeitliche Wehranlage der Berg- und Hüttenleute von Bärendorf, Gemeinde Rottenmann, Da Schau Her. Liezen 4, 18-20.

Preßlinger, H. - Eibner, C.  1989:  Bronzezeitliche Kupferverhüttung im Palental, in: Hauptmann, A. - Pernicka, E. - Wagner, G. A. (eds.): Old Worl Archaeometallurgy, Der Anschnitt Beiheft 7, 235-240.

Preuschen, E. 1960: Zur neuzeitlichen Geschichte des Mitterberger Kupfererzbergbaues, Mitteilungen der Gesellschaft  für Salzburger Landeskunde 100, 389-399.

Weber, L. - Pusweg, F. - Medwenitsch, W. 1971:  Zur Mitterberger Kupververerzung im Südrevier (Arthurstollen), Mitteilungen  der geologischen  Gesellschaft in Wien, 64, 209-218.

Weber, L. - Pusweg, F. - Medwenitsch, W. 1972:  Zur Mitterberger Kupververerzung. (Mühlbach/Hochkönig, Salzburg), 2. Beitrag,  Mitteilungen  der geologischen Gesellschaft in Wien, 65, 137-158.

Zschocke, K. - Preuschen , E. 1932: Das urzeitliche Bergbaugebiet  von Mühlbach-Bischofshofen, Material zur Urgeschichte Österreichs 6.